گهرهكه نڤيسكار دهربرينهرێ دهرد و تراژيدييا ههيى بت ، بهرپرسيارى ئهخلاقى يێ سهردهمێ خوه بت ، ئاڤاكهرێ پهيامهكا ئهپستمى و بهرههمدار بت
22/03/2011 03:03ديدار د گهل رۆماننڤيس "سهبرى سلێڤانهيى"
ديدار: عهبدولرهحمان بامهرنى
گهرهكه نڤيسكار دهربرينهرێ دهرد و تراژيدييا ههيى بت ، بهرپرسيارى ئهخلاقى يێ سهردهمێ خوه بت ، ئاڤاكهرێ پهيامهكا ئهپستمى و بهرههمدار بت
- كى دنڤيست و كى دخوونت؟
شهرت نينه ههر خواندهڤانهك نڤيسكار بت، بهلێ بهرئاقل ژى نينه ههر نڤيسكارهك نه خواندهڤان بت. ئهو هێل وهك بهرزهخێ يه، بهردهوام ههردوو تێگههان ژ ههڤدوو جودا دكت. ههر تاكهكهسهك، بهرى ببت خواندهڤان يان نڤيسكار، پرسپهكتيڤا خوه يا كهساتى دهربارێ ژيانێ و ههبوونێ، ههيه. ههروهسان مافێ دهربرينێ ژى ههيه. دهربرين ئازادى و رێزگرتنێ دخوازت، رێزگرتن و پارازتن ل سهر ئهساسێ بوهايێن سهرهكه يێن مرۆڤبوونێ. نڤيسكارى نه ب تنێ دهربرينه بۆ هزر و نێرينان ژبهركو ههركهسهكێ هزر و نێرين ههنه، بهلێ نه ههركهس نڤيسكاره. هێژ كولتوورێ سهردهستان دۆرهێلێ چاندا مه دسپلين دكت. ئهز پرسيار دكم: نڤيسكارى بوويه كولتوورهك، بهلێ چما خواندن نهبوويه كولتوور؟ ل نك من، خواندهڤانهكێ ئێخسير دهمێ دنڤيست، چێتره ژ جێشهكا نڤيسكارێن ئازاد دهمێ نهخوينن. د قورئانێ ده خوهدايێ ميهرهبان ب قهلهمى سووند خوارييه، سێسهد و دوانزدهه جاران بهحسێ (قهلهم، پهرتووك، نڤيسكار و نڤيسكارييێ ) كرييه، بهلێ كى دخوونت؟ دۆرهێل مه تراژيكۆمێدييه: مه خواندهڤان ههنه، مهقامێ وان بلنده، ژخوه نانڤيسن. بهلێ مه نڤيسكار ژى ههنه ناخوونن، ژخوه دنڤيسن.
- نڤيسكارى چييه؟
ل كوردستانێ دبێژن نڤيسكارى نڤيسينا پهرتووكانه. نڤيسكار ئهوه يێ پهرتووكان دنڤيست. ههروهك تو بێژى چو كهسێ سترانهك گۆتى، ئهو هونهرمهنده! دياره لايهنێ هونهرى و ستاتيكى و (ئافراندن وهكو غايهت) و (فانكسيۆن ژى وهكو ماهييهت) نه ل هزر و بيره. لۆنجينۆس دبێژت:"نڤيسكارى دكارت نڤيسكاران بلند بكت ههتا رادێ خوهداوهندان، وان هان بدت ل دووڤ نهپهنى و ماهييهتا ههبوونێ بگهرن، بوهايێن وێ بسهلمينن ئهڤجار بپارێزن. نڤيسكارێ مهزن ب رێزا خوهداوهندهكێ يه"، ئهڤ گۆتنه هێژايه ببت ئێستگهها راوهستانێ بۆ مه، چونكى وى بهحسێ دهم و دهڤهرهكا تايبهت نينه. سارتهر دبێژت: "نڤيسكار نه نڤيسكاره چونكى دهربارێ تشتان دنڤيست، بهلێ نڤيسكاره چونكى ب رێكێن تايبهت دهربارێ وان تشتان دهزرينت و دنڤيست". مامۆستا قهيسهرى ل كۆليژا ياسايێ ل ڤى باژێرى گۆت: "ئهم وهكو ياساناس هێژانه دونيا ههمى بهژنا خوه بۆ مه بتهوينت، بهلێ ب تنێ مرۆڤێن ئهديب هێژانه ئهم بهژنا خوه بۆ وان بتهوينن" گۆتنا وى تژى حيكمهته...! نڤيسكارى ل كوردستانێ بوويه جهێ پرسيار و گومانێ. گهرهكه نڤيسكار دهربرينهرێ دهرد و تراژيدييا ههيى بت، بهرپرسيارێ ئهخلاقى يێ سهردهمێ خوه بت، ئاڤاكهرێ پهيامهكا ئهپستمى و بهرههمدار بت.
- ئانكو نڤيسكارى ژ وهزيفهتا خۆ دوور بوويه؟
لهبێ. دووربوونا نڤيسكارييێ ژ فانكسيۆنا خوه، نه قودرهتييه، نه خوهزايييه و نه سودفه يه ژى. بهلێ رياكسيۆنه بۆ رهفتار و ههلويستان، بۆ داخستننا زاتان، بۆ ئاستێ ئافراندنێ، بۆ مێتۆدێن سهرهدهركرنێ ل گهل پرسان. مخابن، وێ دووربوونێ پرۆسهيا نڤيسكارييێ كرييه كريارهكا ساده ل جهـ و دهمهكێ نه ساده.
- چاره چييه؟
نێزيكبوونه. نێزيكبوون ژى ژ باوهرييا كهسێ نڤيسكار دهست پێ دكت. نێزيكبوون گهرهكه ب واتهيا هزرى، مهعريفى، فهلسهفى و ئهخلاقى بت.
- مهبهستا ته ، نڤيسكار دووره و بێ پهيوهندى مايه؟
بهرسڤ هندهك پرسيارێن دى دخولقينت: كێ د بنيات ده ئهو پهيوهندى چێكرييه؟ ئهرێ چێكرنا پهيوهندييێ ل گهل خواندهڤانان ب رێكا هزرى، مهعريفى و فهلسهفى بوويه، يان ب رێكا هندهك تێكستێن رۆژنامهگهرى ژبۆ هندهك مهخسهدێن بچووك ههروهك: پاداشت، نمايشا ناڤ و وێنێ نڤيسكارى؟ ههگهر ل سهر ئهساسهكێ هزرى، مهعريفى و فهلسهفى بت، نهخوه چما و چاوان ئهو پهيوهندى ب دوماهيك هات؟ نڤيسكار دكارت ب ئاوايهكێ رۆژانه تێكستهكێ بنڤيست و بهلاڤه بكت، بهلێ دوور نينه مهودايێ بيانيبوون و هاڤيبوونێ دناڤبهرا وى و خواندهڤانى ده فرههتر بت. پرس نه پرسا ناڤ، وێنه، يان ئيغتيسابكرنا كاغهزێن سپى يه، بهلێ پرس پرسا رهوشهنبيرى، هزرى و ئهپستمۆلۆژى يه. د دووربوونێ ده، پرسا ئاستێ ئافراندن و دامهزراندنێ ژبيركرى دمينت. ههروهسا پرسا بهرپرسيارييا سهرهكى يا نڤيسكارى ئهو ژى بهشداريكرن د چێكرنا هزرا خواندهڤانى ده، ژخوه پرسا سهركهڤتنا بهرههمى ناهێته ئازراندن چونكى بهرههمێ سهركهڤتى ب ئهخلاقى ڤه گرێداييه، لێ تو بێژى ئهخلاقێ نڤيسكارييێ سينۆرێن پرس و بهرژهوهندا كهساتى بهزاندبت؟
- دبێژن ئهدهبيات دهربرينه ژ جڤاكى، تو چ دبێژى؟
ئهرێ جڤاك ب خوه چييه؟ ههيكهلهكێ داخستى، يان ڤهكرى و ئازاده بۆ گوهۆرينێ؟ پرس رێژهداره، ديسكاسيۆن ژى ل سهر ئاستى ڤهكرن و داخستنێ دمينت. ئازادى و گوهۆرين ب واتا فۆرم و فهرههنگى، يان ب واتا فانكسيۆن، تێگهه و پێكهاته؟ ئهز دبێژم جڤاك ئازاد و ڤهكرييه بۆ گوهۆرينێ. بهلێ چاوان؟ و كهسێ بخوازت گوهۆرينێ پهيدا بكت، كييه؟ تو بێژى وان كهسان ب خوه باوهرى ب گوهۆرينێ ههبت؟ ههتا كيژان رادێ ئالاڤ و شيانێن خوه بۆ گوهۆرينێ تهوزيف دكن؟ كيژان ئالاڤ و شيانن؟ ب كيژان مێتۆدان پرسێن جڤاكى سهرهدهردكن ب تايبهت ل گهل پێكهاتان ژبهركو ههر پێكهاتهكێ رامانهك جودا بۆ گوهۆرينێ ههيه؟ ئاستێ پێدڤيبوونا گوهۆرينێ بۆ ههر پێكهاتهكێ دشێت ئاستێ پهژراندن يان رهتكرنێ ديار بكت. گوهۆرين ژ رهخنێ دهست پێ دكت و رهخنا جڤاكى ئهوه تو دۆرهێلى بنياسى. بهلێ چهند كهس دۆرهێلى دنياسن؟ چهند كهس وهك خواندن و ئهناليز جڤاكێ خوه دنياسن و چهند كهس ب تنێ ل گۆر پهيام و راگههاندنێ دنياسن؟ مهدام دۆستال د پهرتووكا رێبازێن رهخنهيى ده، دبێژت: "ئهدهبيات ههم رهخنهيه، ههم ژى داخوازه، گوهۆرينا ئهدهبياتێ ب گوهۆرينا جڤاكى ڤه پابهنده"، ئايا ئهم دكارن بێژن: گوهۆرينا جڤاكى ژى ب گوهۆرينا ئهدهبياتێ ڤه پابهنده؟ ئهرێ مهبهست كييه ژ ئهدهبياتێ؟ نڤيسكار، خواندهڤان، تێكستا ئهدهبى يان ههموو پێكڤه؟ ئهدهبيات ل هندهك دهڤهران بوها و گهوههره، پرهنسيپه، ئهخلاقه، رێزگرتنه، داهێنانه، ئاڤاكرنه، بهرههمدانهكا ئهپستمييه، پارازتنه، دهربرينه، پێشكهڤتنه، ژيان و بهردهوامييه. بهلێ هندهك جاران ل نك مه حوبره ل سهر كاغهزێ! راسته، د هندهك دهمان ده ئهدهبيات ببوو سهرگههـ بۆ بزاڤێن جڤاكى ل هندهك وهلاتێن ئهورۆپى وهك فرهنسا. ئهز نابێژم ئهدهبيات نه دهربرينه ژ جڤاكى، بهلێ ههگهر راست دهربرينهك بت ژ جڤاكى، چما خهلكهك مهزن ناگههت وێ قهناعهتێ كو ئهدهبيات دشێت دهربرينێ ژ دۆرهێلێ وان بكت و ل دوماهيكێ وان بگههينت گهوههرێ تشتان ههگهر داخواز گهوههر بت؟ ئهدهبيات دشێت دهليڤێن پهيداكرنا جڤاكهك نوو، مرۆڤهك نوو، پرسێن نوو و ئالتهرناتيڤێن نوو، بدت. بهلێ ههتا كهنگى؟ بزاڤا رێنسانسێ نكارى قيمهتا ئهدهبياتێ بگههينت وى ئاستێ خولقاندنێ چونكى ژ خهتا خوه دهركهڤت، لهورا ژى ئهدهبيات وهك بوها و گهوههر بهرگومان بوو، ئهڤجار بهر ب بورژوازييا لێبرالى چوو. دياره ل كوردستانێ ژى بزاڤێن نووكرنێ ههبوون، بهلێ سهرنهگرتن چونكى بهر ب ههمان ئاراسته چوون. پهيداكرنا گوهۆرينێ يان نووخوازييێ ب ئاقل و كارهكێ جهماعى، يان ڤيانهكه جهماعى چێنابت، بهلێ ب پارزاتنا كهسێن خوهدان ئينسياتيڤ، دا بكارن مومارهسا گوهۆرينێ و نووخوازييێ بكن، چێدبت.
- تۆ ههلويستێ نڤيسكاران بهرانبهر دهستههلاتێ و پرسا گوهۆرينێ چاوان ههلدسهنگينى؟
تۆ بێژى ههر دهستههلاتهكا ههبت باوهرى ب گوهۆرينێ ههبت؟ يان گوهۆرينێ باوهرى ب ههر دهستههلاتهكێ ههبت؟ ئهرێ كيژ وهسيلهته و كيژ غايهته؟ دهستههلات بۆ گوهۆرينێ يان گوهۆرين بۆ دهستههلاتێ؟ يان (دهستههلات و گوهۆرين) بۆ هندهك تشتێن دى...؟ گهرهكه نڤيسكارێ كورد بهرسڤا ڤان پرسێن پارادۆكسانه بدت بێ كو ئيدۆلۆژى، بهرژهوهندى و ئينتيمائێ ل بهر چاڤ وهربگرت. گهلهك بزاڤـ پهنايێ بۆ دهستههلاتێ دبن، ب چاڤدێرييا وێ چالاكيێن خوه ئهنجام ددن. هندهك جاران دهستههلات ژى بۆ بهرژهوهندێن خوه دخوازت گوهۆرين د مرۆڤى ده چێبت دا ل گۆر پهيرهوێ وێ بگونجت. پرسيارا كو رێكێ ل مه دگرت ئهڤهيه: ههتا چ رادێ دهستههلات دكارت بهشدارى پرۆسهسا گوهۆرينێ ببت و چاوان؟ هزر و فهلسهفێ سهلماندييه كو چو هێز نكارن مرۆڤان بگوهۆرن و ههگهر هێزهك ژ هێزان، يان دهستههلاتهك ژ دهستههلاتان بخوازت مرۆڤان بگوهۆرت، دڤێت ب ئێك رێكێ بت، ئهو ژى: ههولدانا گوهۆرينا رهوشا مرۆڤان. ههگهر رهوش هاته گوهۆرين، هينگێ مرۆڤ ژى دێ هێته گوهۆرين. ههلويستێ نڤيسكاران نه ب تنێ بهرانبهر دهستههلاتێن جودا جودا، مژداره، بهلێ بهرانبهر گهلهك پرسێن زندى ژى وهسايه و ئهڤه هندهك پرسياران دهربارێ پرهنسيپ و غايهتێن نڤيسكاران و نڤيسكارييێ دئازرينت.
- نڤيسكارێ كورد ههتا چ راده شيايه رۆلهكێ ئهرێنى و كاريگهر بلهيزيت؟
خوهش پرسياره. نڤيسكارێ كورد مرۆڤهكه و ههتا رادهكێ ههست ب دۆرهێلێ خوه دكت، ل دووڤ شيانێن كهساتى دهربرينێ ژ دلسۆزييا خوه دكت، لێ ئهڤه عاتيفه يه. بهلێ نڤيسكارى پتر هزره، تهئهموله، زهين و زانينه، لهورا ههست و دلسۆزى نابن مههانه بۆ لاوازييا رۆلێ نڤيسكاران. چما نڤيسكار ب كارێن مهزن رانابت بۆ نموونه سازكارييا هزرى؟ ئهزموونا نڤيسكار كورد نه ئهزموونهكا نوو يه ل جيهانێ. ئهو ژى وهك ههر نڤيسكارهكێ دى يه ل ڤێ جيهانێ، بهلێ وهك وى ناخوونت، وهك وى هزرا خوه بكارناهينت، وهك وى دهربرينا راستهقينه ژ بوويهران ناكت، وهك وى پرسێن خوه سهرهدهر ناكت و ئهرك و مافێن خوه (وهك پێدڤى) ژ ههڤ ناسناكت.
- ههر گوهۆرينهكا ههبيت ب يۆتۆپيايێ دهست پێ دكهت، بهلێ يۆتۆپيا ب خۆ چييه؟
راسته. يۆتۆپييا ئهوه كو تو بكارى ل بهرانبهر دۆرهێلى، دۆرهێلهكێ دى بخولقينى.
- چاوان؟
گرنگه ئهم ژ ئهزموونا خوه، ژ ديرۆكا خوه، ههروهسان ژ ئهزموون و ديرۆكا مللهتێن دى ژى فێر ببن. بۆ نموونه؛ ل فرهنسا هندهك ئينسياتيڤ ژ نڤيسكارێن نووخواز و ليبرال پهيدابوون، ل بهرانبهر نڤيسكارێن كلاسيك راوهستيان. نڤيسكارێن كلاسيك باوهرى ب گوهۆرينێ ههبوون بهلێ ژبهر بهرژهوهندا خوه پراكتيزه نهدكرن، ههلويستێن وان بهرانبهر پرسێن زندى نهگونجايى بوون. سهيره كو پرۆسهسا نڤيسينێ مرۆڤێن خواندهڤان هشيار بكت، بهلێ نڤيسكار ب خوه د خهوهكا گران ده بمينن. نڤيسكارێن كلاسيك ئينكارا نووخوازييێ نهكرن ههرچهنده بهرهنگار بوون، بهلێ بههرا پتر ڤيان نووخوازى سهركهڤتنێ بسهلمينت ژبهر دوو سهدهمان: ئێك؛ دا كو ببت بهردهوامى بۆ بزاڤا وان و ئهڤه بوهايێ بزاڤێ ديار دكت. دوو؛ دا كو سيفهتا كاملانهبوونێ بدت كهساتى و ئهزموونا وان. ل دهستپێكا سهدێ بيستى، پرانييا نڤيسكارێن فرهنسا بورژوازى بوون، هايێ وان ژ بايێ فهلهكێ نهبوو، ب پرسێن كهساتى ڤه مژوول ببوون دوورى پرسێن جڤاك و دهولهتێ. ل وهلاتهك وهك ئنگلستانێ نڤيسكاران سهرێن خوه كربوون د ناڤ پێن خوه ده و ههگهر جارهكێ ژ جاران د جڤاتهكێ ده گههشتبان ههڤدوو، دا دهمێ خوه ب سوحبهتێن ژنكان و نوكتان ڤه بۆرينن و نڤيسكارێن باش ژى د ناڤ ده، ب تنێ دا بهحسێ شترهنج و سوياربازييێ كن، ژبهر كو ههردوو ئارهزوويێن دهستههلاتێ بوون. پاشى، وهكو ئالتهرناتيڤ، بزاڤا سۆريالى ب دهستێ ئهندرێ برۆتۆن و ههڤبيرێن وى هاته دامهزراندن. راستييا وێ بزاڤێ ئهو بوو، كو گوهۆرينێ بئێخن د مهژييان ده. برۆتۆنى و ههڤبيرێن وى ههولدان مفايى ژ ئهزموونێن ديرۆكى د بوارێ ئهدهبيات، سياسهت و سۆسيۆلۆژى ده وهربگرن. ئهو ب هووربينى ل سهر هندهك پرسان راوهستيان، بۆ نموونه پرسيارا ماركس: "ئهم جيهانێ بگوهۆرن؟"، يان پرسيارا ئارتهر ريمباودى: "ئهم ژيانێ بگوهۆرن؟"، بهلێ پرسيارا من بۆ نڤيسكارێ كورد ئهڤه يه: "ئهم چ بگوهۆرن؟".
پرسيارا دوماهيكێ: بهرى ههيامهكێ نڤيسهر ( تهحسين ناڤشكى) بابهتهك ب ناڤێ (كوفرييێن رهخنهيى) ل سهر ته نڤيسيبوو. ته چ ههيه بۆ وى و ههموو خواندهڤانێن چاڤدێر بێژى؟
(نون والقلم و ما يسطرون) ئهز سوپاسييا نڤيسهرێ رێزدار تهحسين ناڤشكى دكم بۆ تهڤايا سوحبهتێن وى. من هندهك هزر ههنه و ئهز ئامادهمه موناقهشا ههركهسهكێ بكم ههگهر هزرێن ههژى دانوستاندنێ ههبن، بهلێ ئهز ناخوازم ب هزرێن خوه موناقهشا حهز و داخوازێن چو كهسى بكم. ئهز رۆماننڤيسهكێ نه مهغرورم، بهلێ (عزهت نهفسا خوه) نادم ب گهردوونێ! زولمهكا مهزنه ئهم هزران بهينن بهرانبهر حهزان. تو ب هزرێن خوه دانوستاندنێ بكى، جودا يه كو تو ب مهزاجێ خوه دانوستاندنێ بكى. ههگهر هێژا تهحسين ناڤشكى بهحسێ پرسگرێك، قهبخوازى و ئاستهنگێن رۆمانێ و ئهدهبياتێ، يان فهلسهفێ و رهوشهنبيرييێ كربا، هينگێ جێدبت من بهرسڤ دابا ئهو ژى پێخهمهت بهرههمدانهكا مهعريفى، بهلێ ئهوى بهحسێ كهساتييا من كرييه و ئهڤه هندهك پرسيار و گومانان دهربارێ بوها و پرهنسيپ و ئهخلاقێ نڤيسكارييێ چێدكت. دياره ههركهس خوهدانێ خوه و فهرهنگ و پاشخانهكا كهساتييه و ل گۆر هندێ خوه پێشكێش دكت، بلا ههركهس ديرۆكا خوه بنڤيست، بلا ههركهس ئازاد بت، بهلێ بهرپرسيار ژى بت. دبت گهلهك كهسان ڤۆلتێر خواندبت، بهلێ چهند كهس د فهلسهفا ڤۆلتێرى گههشتنه؟! سوپاس بۆ وه، سوپاس بۆ كاك تهحسين ناڤشكى ژى، مالا وى ئاڤا. سلاڤ و حهزكرنا من بۆ تهڤايا خواندهڤانێن هێژا ل ههر دهم و جههكى.